تولید پاک تر عبارتست از : ››کاربرد مستمر یک استراتژی محیط زیستی جامع و مانع برای فرایند محصولات و خدمات, به منظور افزایش بازدهی کلی و کاهش آثار زیان آور برای انسان و محیط زیست.‹‹ این روش، راهبردی جهانی به منظور ایجاد تغییرات مورد نیاز در تکنولوژی و صنعت موجود به منظور ساختن جامعه ای مبتنی بر توسعه پایدار است. مفهوم تولید پاک تر بیشتر با انگیزه حفظ محیط زیست توسعه یافته است. در این تحقیق سعی بر این است که تولید پاک تر با دیدگاه بهینه سازی مصرف انرژی در صنایع بررسی شده و موانع و مشکلات اجرایی نمودن این استراتژی مطرح گردد. علاوه بر این مهمترین اقدامات برای بهبود وضعیت مصرف انرژی در صنایع غذایی اعم از کاهش نیاز به بخار و آب داغ، سیستم های سردکننده، کارآیی موتورها، سیستمهای روشنایی، بازیافت انرژی گرمایی و سیستم ترکیبی نیز مد نظر قرار گرفته است.
در این راستا ویژگی های این مفهوم شامل ارائه راهکارها و استراتژیهای محیط زیستی مورد بحث قرار گرفته و نتایج و مطالعات پروژه های موردی در این باب ارائه می گردد. واضح است که ترویج و کاربرد این مفهوم در صنایع کشور می تواند به کاهش شدید مصرف انرژی از یک سو و ارتقاء سطح شرایط محیط زیستی از سوی دیگر منجر گردد. با تأکید بر اینکه تکنیکهای تولید پاک تر عمدتاً کم هزینه بوده و با صنایع کشور ما متناسب می باشند. در پایان با توجه به مطالعات انجام شده پیشنهاداتی در زمینه پیاده سازی استراتژی تولید پاک تر از قبیل، تشکیل دوایر مختلف جهت همکاری در زمینه تولید پاک، تشویق و ایجاد انگیزه در صنایع برای بهره گیری از روشهای تولید پاک شامل اقداماتی نظیر: انجام طرحها و پروژه های قابل توجیه و همکاریهای بین المللی ارائه شده است.

واژه های کلیدی: تولید پاک تر, توسعه پایدار, بهینه سازی مصرف انرژی

مقدمه

تحول در راهبردهای حفاظت محیط زیست, حاکی از تحولات رو به تکامل رویکردهای محیط زیستی می باشد که در ارتباط با بسط مفهوم توسعه پایدار قرار میگیرند(.(۱
تولید پاک تر نگرشی است برای حل همزمان چند مشکل اساسی صنایع که عبارتند از: آلودگی محیط زیست به علت وجود ضایعات, مصرف بی رویه انرژی و هزینه های تحمیل شده ناشی از اتلاف بخشی از مواد و انرژی مصرفی.
با توجه به روند روبه رشد صنایع و فراگیر شدن آلودگی ناشی از آنها, اخیراً توجه به رویکردهای پیشگیرانه از جمله کنترل آلودگیها و بازیافت رشد فزاینده ای یافته است(.(۳
افزایش جمعیت، استفاده بیش از حد از منابع موجود، رشد چشمگیر تولیدات صنایع و توجه کمتر به موضوع آلودگی ها و ضایعات ناشی از آن باعث شده است که فضولات صنعتی و خانگی با سرعتی بیش از آنچه زمین میتواند آنها را جذب کند تولید شوند و منابع انرژی با سرعتی بیشتر از آنچه ذخیره می شوند مصرف گردند. با این وجود جهت رسیدن به اهداف توسعه پایدار بایستی برای فرایند تولید کالاها و خدمات و استفاده بهینه از منابع انرژی وجلوگیری از خطرات احتمالی بر محیط زیست فن آوریهای جدیدی جستجو کرد. بر همین اساس برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال ۱۹۹۰ برنامه تولید پاک تر را مطرح نمود. در واقع تولید پاک تر عبارتست از کاربرد مستمر راهبرد محیط زیستی فراگیر پیشگیری در فرایندها, محصولات و خدمات, به منظور افزایش کارآیی و کاهش مخاطرات انسانی و محیط زیستی. در این تعریف سه صفت مستمر, پیشگیر و فراگیر مطرح گردیده است بدان معنی که مستمر بودن که با کلمه پاک تر تناسب دارد دلالت بر اهتمام دائم تمام افراد یک واحد تولیدی برای دستیابی به حداقل ممکن آلایندگی دارد. صفت پیشگیری نیز اشاره به ممانعت از ایجاد آلودگی در مبدأ داشته و فراگیر بودن این راهبرد شامل شدن هوا, آب و خاک میباشد.

به عبارتی تولید پاک تر مدیریت جامع کاهش ضایعات و ممیزی آن از ابتدای خط تولید تا مرحله نهایی مصرف می باشد و رابطه مستحکمی است بین بهبود محیط زیست و صرفه جویی اقتصادی در صنایع. بر اساس این تعاریف شکل ۱ اجزای اصلی رویکرد تولید پاک تر را نمایش میدهد.

شکل :۱ ویژگی ها و اجزای اصلی استراتژی تولید پاک تر((۳

در این تحقیق ضمن آشنایی با تولید پاک تر و تأثیر آن بر بهینه سازی انرژی در صنایع به ضرورت و اهمیت آن در کشورمان خواهیم پرداخت. در این راستا صنایع غذایی به عنوان مطالعه موردی جهت پیاده سازی راهکارهای ثولید پاک تر با تأکید بر بهینه سازی مصرف انرژی انتخاب شده است.

چشم انداز و وضع موجود

با مطالعات متعدد در این زمینه شاید عنوان گردد که هنوز تکنولوژیهای تولید پاک تر انحصاری هستند و تنها از طریق مجوزهای پرهزینه در دسترس قرار میگیرند. در حالیکه اظهارات فوق معنی نداشته و اگر چه تکنولوژیهای متکی به رویکرد تولید پاک تر برای همه محصولات و فرایندهای صنعتی وجود ندارد ولی برآورد می شود که حدود%۷۰ ضایعات فرایندهای صنعتی را می توان از منبع تولید و به وسیله اقدامات فنی کنترل کرده و از پیوستن آنها به جریان زائدات جلوگیری نمود.
تولید پاک تر تنها تا حدودی به تکنولوژیهای جدید یا جایگزین بستگی دارد ولی میتواند از طریق بهبود روشهای مدیریتی, روالهای مناسب کاری و بسیاری دیگر از روشهای نرم افزاری بر محصولات و فرایندهای تولید, حاصل شود.تولید پاک تر بیشتر طرز تلقی, نگرش و مدیریت است و تا حدودی یک فن آوری است به همین خاطر است که آنرا تولید پاک تر نامیده اند نه تکنولوژی پاک تر.
تولید پاک تر به سه طریق زیر قابل دستیابی است:
‐ تغییر نگرش: تولید پاکتر صرفاً به معنای تغییر فناوری نیست بلکه به معنای یافتن رویکرد جدید در رابطه میان صنعت و محیط زیست است و بازنگری در فرایندهای تولید یا محصولات بر مبنای تولید پاک تر ممکن است نتایجی به بار آورد که مستلزم فناوری جدید نباشد.
‐ استفاده از دانش فنی: بکارگیری دانش فنی به معنای بهبود کارآیی, استفاده از فنون مدیریت بهتر, تغییر عملیات و شیوه های نگهداری و تجدیدنظر در سیاستها می باشد.
‐ بهبود فناوری: در این زمینه روشهای زیر قابل بیان است
– ۱ تغییر تکنولوژی و فرایندهای تولیدی
– ۲ تغییر ماهیت ورودیهای فرایند
– ۳ تغییر محصول نهایی یا توسعه محصولات جانبی
– ۴ استفاده از ضایعات و محصولات جانبی در داخل فرایند در صنایع، تولید پاک تر با صرفه جویی مواد اولیه و انرژی, کاهش مصرف مواد اولیه سمی و کاهش میزان ضایعات و

آلاینده های منتشره در هوا سر و کار دارد. در حال حاضر فعالیتهای صنایع موجود در کشور اکثراً به صورت سنتی انجام می گیردکه شامل موارد زیر است:
‐ طراحی محصولات طوری نیست که ضایعات را کاهش دهد.
‐ از محصولات فرعی و فراورده های جانبی استفاده نمیشود.

‐ برای رفع آلودگیها از راه حلهای هزینه آور استفاده میشود.

‐ انتقال و نابودی ضایعات و تلفات گران است.
در حالی که گزینه های تولید پاک تر عبارتند از:
‐ بهبود شیوه های نگهداری و طراحی پروسه ها برای کاهش ضایعات.
‐ جایگزینی مواد اولیه خطرناک با مواد کم خطر محیط زیستی که منجر به کاهش خطرات محیط زیست شده که این شیوه ها مستلزم تغییر تجهیزات فرایندی هستند.

‐ تکنولوژیهای جدید که میتواند از طریق بکارگیری بازده عملیات را بهبود داده و منجر به کاهش مصرف
منابع و به حداقل رساندن تولید ضایعات گردد.
در نهایت تولید پاکتر زمانی پاکتر است که دارای مشخصات زیر باشد:
‐ باعث شود که نسلهای آتی بتوانند نیازهایشان را برآورده نمایند.
‐ دارای تنوع و گستردگی باشد (ارائه راه حلها جهت کاهش ضایعات)

‐ میزان آسیب دیدگی محیط در حد صفر بوده و گوناگونی در طبیعت و فرهنگ حفظ شود.

‐ منجر به بازدهی اقتصادی شود.

‐ دارای سادگی, خلاقیت و نوآوری باشد.

تولید پاک تر بیشتر بازدارنده است, یعنی جلوگیری از ایجاد آلودگی به منظور توسعه منافع اقتصادی به همراه حفظ محیط زیست را مورد توجه قرار میدهد در صورتیکه استراتژی کنترل آلودگی, مواد آلاینده را بصورت یک عنصر پذیرفته و سعی در پیدا کردن راه حل برای کنترل آنها دارد.

نتایج

با توجه به اینکه صنایع غذایی سهم عمده ای از صنایع کشور را به خود اختصاص داده و همچنین در سالهای اخیر از رشد چشمگیری برخوردار بوده است، پیاده سازی برنامه تولید پاک تر با تأکید بر رویکرد بهینه سازی مصرف انرژی و بازچرخش آن تا حد ممکن در این بخش می تواند نقش پررنگی در حفاظت از منابع انرژی کشور و گام برداشتن به سوی توسعه پایدار ایفا نماید. این امر زمانی از اهمیت بیشتری برخوردار می شود که بدانیم اغلب صنایع غذایی کشور به دلیل بهره برداری از اشکال مختلف انرژی به روش سنتی روزانه بالغ بر هزاران کیلو وات ساعت اتلاف انرژی دارند.
مقایسه تکنولوژی کنترل آلودگی و رویکرد تولید پاک تر با تأکید بر استفاده بهینه از انرژی در صنایع غذایی نشان میدهد که گزینه تولید پاک تر به لحاظ انجام بهره برداری و نگهداری در دراز مدت و (حتی کوتاه مدت) کم هزینه تر و اقتصادی تر است و دلیل این امر کاهش هزینه های تأمین مواد اولیه, انرژی و آب می باشد. جدول ۲ مقایسه ویژگیهای رویکردهای کنترل آلودگی و تولید پاک تر در صنایع غذایی را نشان میدهد.

جدول :۲ مقایسه ویژگیهای رویکردهای کنترل آلودگی و تولید پاک تر در صنایع غذایی

ردیف رویکرد کنترل آلودگی در انتهای خط رویکرد تولید پاکتر
تولید
۱ آلاینده ها بوسیله فیلترها و روشهای تصفیه آلاینده در مبدا و از طریق اقدامات یکپارچه پیشگیری
فاضلاب و ضایعات کنترل می شوند می شوند(.(۲
۲ کنترل آلودگی هنگامی که فرآیندها و پیشگیری از آلودگی بخش ادغام یافته تولید محصول
محصولات ایجاد شده اند و مشکلات بوجود و فرآیند است
آمده اند, به کار گرفته می شود
۳ کنترل آلودگی و بهبود زیست محیطی توسط آلاینده ها و ضایعات بعنوان منابع درآمد بالقوه در نظر
متخصصان محیط زیست نظیر مدیر ضایعات گرفته می شوند
مورد توجه قرار می گیرد
۴ چالشهای زیست محیطی توسط متخصصان بهبود زیست محیطی به وسیله افراد واحد تولیدی
محیط زیست نظیر مدیر ضایعات مورد توجه شامل کارگران و مهندسان فرآیند طراحی و اجرا می
قرار می گیرد شود.
۵ در کنترل آلودگی بهبود محیط زیست می بهبود محیط زیست شامل رویکردهای غیرفنی و فنی
بایست با فنون و فن آوری انجام گیرد می باشد.
۶ اقدامات برای بهبود محیط زیست می بایست از اقدامات مربوط به بهبود محیط زیست فرآیندی
استانداردها پیروی کند مستمر از فعالیت ها برای دستیابی به استانداردهای
بالاتر می باشد.
۷ کیفیت به عنوان تأمین درخواستهای مشتریان کیفیت جامع به معنای تولید محصولاتی که نیازهای
تعریف میشود مشتری را تأمین می کند و حداقل پیامدها را بر
سلامت انسان و محیط زیست دارد تعریف می شود.

تولید پاک تر قادر است که تعارض بین رشد اقتصادی و محیط زیست, بین سلامت کارگر و بهره وری و نیز بین سلامت مصرف کننده و رقابت در بازارهای جهانی را بطور چشمگیری کاهش دهد یا حتی آن تعارض را برطرف نماید(.(۹ در واقع تولید پاک تر یک راهبرد برنده-برنده است که بعنوان راهکاری برای حفظ منابع انرژی و محیط زیست به همراه توسعه صنعتی در تمامی سطوح یک جامعه رخنه کرده است.

جایگاه انرژی در تولید پاک

امروزه بحث انرژی مهمترین موضوع در تولید پاک می باشد. کمبود و گرانی انرژی از یکسو و کمبود و پرهزینه بودن مواد اولیه و لذا ضایعات آنها از سویی دیگر مشکلاتی را به جامعه بشری تحمیل کرده است بطوریکه هر روز شاهد ارائه راه حلهای تولید پاک تر جهت غلبه بر اینگونه مشکلات با فن آوریهای نوین می باشیم, لذا رویکرد تولید پاک تر به مسئله انرژی بر دو پایه اصلی مبتنی است:
– ۱ تجدید پذیری انرژی
– ۲ کارایی انرژی استفاده از انرژیهای تجدید پذیر مثل خورشیدی و بیومس (در بعد کوچکتر) میتواند راهگشای حل بسیاری از
مشکلات باشد و در زمینه کارآیی و کاهش مصرف آن در صنایع نیز فعالیتهایی صورت گرفته است.
صنایع غذایی بعنوان یکی از صنایع پرمصرف انرژی برای فرایندهایی از قبیل منجمدسازی, پخت, حرارت دهی,
استریل کردن, تهویه و دستگاههای عملیاتی مطرح می باشد. برای واحدهایی که لزوماً محصول تولیدی خنک نگه داشته می شود فرایند سرد کردن بزرگترین مصرف کننده جریان برق بوده و میتواند تا %۶۰ مصرف برق را به خود اختصاص دهد.
سیاستهای مورد استفاده برای هدایت صنایع به سمت تولید پاک تر
برای برقراری مقدمات لازم جهت دستیابی به برنامه تولید پاک تر پنج مرحله اصلی وجود دارد :

مرحله اول: رسیدن به یک دیدگاه مشترک در مورد نحوه ترویج تولید پاک تر مرحله دوم: ایجاد توافق و اجماع کلی روی این موضوع که بهترین مسیر رو به رشد جهت جلوگیری از اتلاف انرژی از طریق تولید پاک تر میسر می گردد.